Miltz’ul yol toj qyol: Saqb’ech Pérez
Q’il tilb’ilal: Melissa Miranda
Toj kojb’il 5 de Mayo aqe’ q’ij mya nim toj kyse’n ma b’aj kabe xjaw. Jun q’oj mo wul in b’aj kyxol kojb’il tuk’i’l jakanb’ab’il ti’jq’aq’ oje tz’elq’i’n xhtilinq’aq’ kye b’anpun kojb’el te tnom te Malacatán ex kye junjuntil tnom te nintnom San Marcos, nti’ xhtilin q’aq’. Ate q’ij ex kysaqach jun paqx in b’aj qu’n a in el b’aj aj tku’x b’aj tqan qman q’ij, qu’mtzun te Rudly López, ex qe txqantilk’wal kye kojb’il ex kye xjal milo kaj ex ilti’j tu’n kyxi watal lwey at maj in kub’ kayo’n tu’n kyik’ watan.
Rudly in ximan tu’n tkej ttzaqpi’n kojb’il ex a ja jatu’me in chi najan tkyan, tya ex txka’chman a oje tz’el jok’al ab’q’i tu’n tnajan tky’itz tnana ex kyk’itz ttzik, toj tnom te Cancún. Ma b’ant jwe’ ab’q’i txilen tnana najal toj nin tnom te México, o txi’ aq’unal, najalr, tu’n tkub’ ten tuk’i’l juntil tja xjal.
Iktzun ul itz’ja te Emanuel, a titz’in Rudly aju’ b’r’tzxi’x itz’inb’aj. Oje tz’el oxe ab’q’i ex in najan atzu tzmatxix, toj tnom te México, junx tuk’i’l tnana. Ex atitlu juntil a tb’i Christopher, te wuq ab’q’i, ex mijun in najan tuk’i’l naqtzun aju ma kyej ten najal te tka’yb’itz jun tkyan qya mo xu’j atz toj tnom te San Juan, jun kojb’il te tnom Malacatán. Ikx kse’n kye txqantil jun ja xjal at tojkojb’il, aqe jun ja txjal Rudly in chi kub’ pa’n tu’n tpaj mijun at anb’il tu’n kanq’i’n qu’mtzun in cbi ik’ b’et jayol ttzi nqach te México tu’n tkanet kyaq’un te kyab’il jun kyja xjal.
“aj tul te txin tzalu in qo saqchane ex in kub’ qb’inchane qaq’une te xnaq’tzb’il”, chi Rudly qa naq jun maj toj jun xjaw in ul tnana toj ja. Na’m tel lajuj ab’q’i naqtzun aju’ tojxi’x jun tb’anil xim o kane toj twitz ti toklen k’okyil aj tch’iy. Aj tch’iy taj tu’n tok te ajxle’k, iku kse’n te tchman. Ex tajb’il tajb’il tu’n tkyej ttzaqpi’n tnom te twitz Paxil tu’n tnajan toj tnom te México, junx tuk’i’l tnana.
Lu in yolin, atok jun k’wal ttxlaj a tb’i Helio Chun, jun k’wal te jun lajuj ab’q’i ex jun in chi najan toj ja. Yn jaw ttzaqpi’n jun ttze’ aj ttzaj tq’uma’n qa a k’wal lu nejli kab’e ab’q’i twitz jun tkyan te lu. Te Rudly tuk’i’ljun tal b’o’tz tkyan atz in exa kyq’ij ti’jxpo’tzil moqa te saqach te ub’il, toj jun chq’ajlaj nqayin tky’itz kyja. “miya ub’b’il te ax — in tzaj tq’uma’n Helio— naqx te saqch”. Nti txilyolb’l, ka’b’il, nti’ paqanil kukxtzun in ex kyq’ij kab’e k’wal, in chi ub’in toj saqach toj jun tnomja tu’mel jun paq in ok qonik’in. Ate tnejil in chi klub’ watan aj ttzaj lajuj te qonik’in atzun te ja’lin aj ttzaj wajxaq.
Tu’n tpaj il ma tzaj, aqe xjal te kojb’il o kanet tu’mel kyu’n tu’n kyex twitz il ma tzul kanin. At junjun b’sens, naq jun techla, in ok tipumal kytxilyolb’il, ti’j k’ub’il tq’ob qman q’ij mo qa ti’j yukb’il xkotz. Iktzun in ten tu’n Rudly ex tu’n tya, junjun maj ex q ama kanet pwaq tu’n tex jun kyka’yyolb’il toj tnom te Cancún.
A te k’wal lu na’mx tok tojtzqi’n kojb’il ja in najan tnana, naqtzun aju in el ch’inaq tnik’ ti’j se’n tu’melal kpjb’il lu. “A te atzun mix jun at twi pe’n, naqx jayile ex naq ninb’eyile”, chiju. ikxte Helio in tximi’n, junxi’xh’intil ketwitz kykojb’il, a te México aqe’ k’wal mi in chi etz saqchal toj un tzaljb’il qu’n ate tzalun nik’u’j jun nintmon miya jun kojb’il iku kse’n te 5 de Mayo. A in ok kyb’in kye ku’xon xjal.
Ma b’ant oxe ab’q’i tik’len b’et ttzik toj jun tnom najchaqxi’xtil kye twitz ja tu’mel at tnana. Oje txi’ tnom te Estados Unidos, jun tnom in xi tximi’n Rudly “tb’anil ka’yin” kytwitz México. Aqe’ xjal kyitz’inkyib’ mixjun in chi yolinxi’x na aj tul junjunmaj te Rudly jun oqxenj te tzmax tzajni q’o’n toj tnom te Miami, Florida. A in ul nimxi’x pwaq in ul kanin kye twitz pwaq intoq tzaj tq’o’n a in kanb’et tu’n tzalu toj tnom te twitz Paxil, qu’n ajkujol taq’un.
Tib’ajxitzun ch’inaq tkuwlalex inxhaq tu’n txi’ chojet Q5 naq tu’n tok q’et kab’ oxe tam anb’il tu’n tok tipumal txil yolb’il, a qe’ ke k’wal nim kaj te kyxhwinqlal toj kojb’il. Atzuntil te yayb’aj, Lilian, ex in tq’uma’n qa nim taj ti’j chwinqlal inxhaq in kanet ex in b’aj toj tnom te Malacatán.
“tzaj q’o’n jun maj anb’il weye tu’n nxi’ye tuk’i’ljun nb’aluke, tu’n txi’chjo’n xo’j iq’il xjal, mixjun waje”, in tzaj tna’n. naq kab’ oxe maj ik’ b’et toj ttanom. A tnejil maj xi’ toj nin tno te twitz paxil ja tu’mel mixjun el kanet taq’un qu’n in tzaj qani’n tuj extzun nti at te qya mo xu’j ttxa’n tuj. Toj jun majtil toj ttxolil tchwinqlal, kse’n in tena kyu’n ichan mo xinaq ex kyu’n qya mo xu’j, ik’x jun plajtil toj tnom te Tapachula aq’unal. Najan ex aq’unan México, ex in miltz’uj ti’j toj tnom te twitz paxil aj tb’aj jun xjaw.
Toj tnom te Malacatán, tu’n qik’ b’et a jun tu’melju tu’n qanq’in qu’n ate San Marcos, chi te txin, atiyile qti’xti alkye nti a pwaq laq’ob’ilte. Tb’ajlenxitzun lu toj tchwinqlal kytzik , ate Rudly ex tuk’i’l tkyan Helio mixjun in kub’ kyximi’n tu’n kyxi’ aq’unal twitz tx’otx’. Te Rudly atokx toj twaqaqi’n kol txnaq’tzb’il toj tnejil tnej atzuntil te Helio, toj toxi’n kol. Aqe’ kab’e k’wal in tzaj kyq’uma’n qa a kajb’il tu’n kok te ajxle’k, in tzaj —kyq’uma’n toj tzeb’ajil— jaku’chi kub’ b’iyo’n kyu’n ajeleq’.
