Miltz’ul yol toj qyol: Saqb’ech Pérez
Q’il tilb’ilal: Melissa Miranda
A ttxolil tchwinqlal Kevin ex Miqueas a junju’ t-xol txqan ttxolil kychwinqlal tal txin, tal q’a ex ku’xon te tnom at toj nqach a tb’i Malacatán, ten nin tnom San Marcos, Twi’ Paxil. Mlayx tz’etz toj kywi’ naqa ma kub’ kyximi’n tu’n kyxi’ lape ti’j tqanb’en kytata, jun ichin ma lo b’an 24 ab’q’i tkub’len naj toj tnom te Estados Unidos. Toj oqen chwinqlal in xi’ kyka’yi’n mo kyximi’n kychwinqal najchaq ti’j xlem yab’il, tu’n nti’ aq’untl ex tu’n meb’ayil kyjawlen itz’ji.
A te Cristina Bravo in jaw oq’ aj txi’ tb’i’n qwa jun xjal in tzaj tq’uma’n tb’i Juan Carlos, a ju tal. Ma tzik’ wajxaq ab’q’i tkub’len naj a tzunte Cristina, te 70 ab’q’i, inx kub’ txima’n ma oktzulo k’okyil nka’yi’n jun majtil.
B’i’n tu’n qa a te tal pon toj tnom te toj kyxol me’xh, ex b’i’n tu’n qa kanet jun taq’un kyxol b’inchal ja ex tzun qa naq mixnin o’kx tkub’ naj qu’n mi tzaj yolintil. Mi in etz toj twi’ qa ati xb’aj ti’j qu’n ate t-xim Juan Carlos a tu’n tik’ b’ettoj ttanom naq tu’n tkanet ex tu’n txi’ tq’o’n jun tb’anil chwinqlal kye tk’wal. Te t.xu’jil Celia Gómez, ex kye kab’e tk’wal, Miqueas y Kevin.
A te Celia jun ku’xin qya mo xu’j, te 33 tab’q’i, toj anb’il ja’lin mixjun in el tnik’ ti’j qa mjeb’ni, kyimni tchmil mo qa kyejni tzaqpi’n.
“Mi e kyej tzaqpi’ne tu’n, a wal txin, tajb’ilxte chwinqlal. A Qajawil b’ilte taqu’n in b’aj a ju lu. A we wal mi kyej tzaqpi’na tu’n”, chi te lib’on in xi’ tma’n te te tlib’, qu’n a txub’ajlu inx xi’ toksla’n qa a te tal Juan Carlos ok kymiltz’ujil ti’j toj kojb’il San Juan Miramar, atok kyxol ja te tal tnom te Malacatán.
Atzunte Celia mixjun in xi’ toksla’n qa ok kymiltz’ujil. Oje kanet jun taq’un te aq’unal twitz tx’otx’, oje kyej ttzaqpi’n tja jatoq in chi najan tuky’i’l tchmil ex oje miltz’uj tja tnana, Felipa Ramos, jun qya te 65 tab’q’i, saq twi’, aqe tq’ob’ ma chi tzaj yutzj ex aqe’ tib’tx’ in chi mal.
“A te ja lu, kyja qya mo xu’j nti’ kychmil”, chitzun Felipa. Qu’n ti’chaqlo in b’ajilo toj qchwinqlal, qu’n aqe’ waqaq tal qya mijun xhi b’aj mje, naq xb’aj tzaj kyi’n kal. A kyb’aj 18 kyuk’il txub’aj ex qe’ k’wal, aqe’lu in chi najan toj jun loq’ ja, kyxb’il toj twi’ atzun toj te tx’otx’ atokx kyxol txqan lob¿aj tze ex a tb’eyil te tx’otx’.
A tnom te Malacatán atz taya’ toj nin tnom te San Marcos, nim tqan tb’eyil atilo 300 ajlob’ km ti’j nin tnom te Twitz Paxil. Jun tal b’o’tz tnom. Ja che’xwit b’aj qe xjal in chi najan aqe’ 90 tzton toj tnom te Estados Unidos, txu’nku’xlo b’ajxkyten toj tnom te Rose Bowl Stadium te nim tnom Los Ángeles.
Ate tzalu, toj tnom te Malacatán, qochiwt a 91% kye ju txjalil in chi najan toj meb’ayil iku’ kse’n kychwinqlal Felipa ex Celia, toj kojb’il, toj ja naq ch’inaq mo qa mixhti’x aju’ kanq’ib’l ati.
Toj xi’x tnom te Malacatán ch’i’nch’i’n junxi’til. Ati tkyaqil k’axjel, k’ub’ilpwaq, ja xnaq’tzb’il, ex ja aq’unb’il te wi’xin. A tchwinqlal tnam okni techlal tu’n tpaj kychwinqlal xjal naq in chi ik’ anj. Atz toka tojxi’x nqach te tnom te Paxil tuk’i’l tnom te Mexico, qu’mtzun aju’ ttxolil kychwinqlal xjal mixjun in el qnik’ ti’j. A te kyb’i k’wal tojtyol mos a ju “chamaco” – iku’ kse’n Mexico- a toj b’e in pon kanin tojxi’x tnom in k’ayinjtzaj sich’ ex a kyxb’alin ajxpo’tzil te tnom te Mexico ex at kyxb’alin ajxpo’tzil te ajpaxil.
A nqach kyxol tnom te Paxil tuk’i’l Mexico a nim a’ tok tb’i te Suchiate, ja tu’me’l in chi ik’xa txqan xjal in chi tzaj toj tnom te ab’ya yala, junplajtil ab’ya yala ex toj kytanom q’eq xjal naq tu’n tpaj kajb’il tu’n kypon toj kytanom me’xh te Estados Unidos.
Jaku’ b’ant tajlet jte’ xjal in chi oq te meb’ayil naqx tu’n tpaj nti’ aq’untl ex nim meb’ayil toj tnom te Malacatán. A kajlal ja xjal ma chi kub’ pax tu’n tpaj oqel xjal mixjun b’i’nxi’x. naqtzun ajo at kab’e techlal tu’n jaku b’ant txi qma’n tib’aj in b’aj lu.
- A toj ab’q’i jnab’i, tib’ajxi maqob’il kub’ q’o’n tu’n xlem yab’il, a toj nin tnom te, San Marcos, a nin tnom ja tu’mel atoka Malacatán, a tkab’ tnom nimqe xjal anjtzaj miltz’u’n kyi’j toj tnom te Estados Unidos, toj twitz kya’j; ex juntil a tnejil tnom in chi meltz’uj xjal toj tnom te México, toj twitztx’otx’. Toj tajlal a nimju, e miltz’uj a qe’ ichan mo xinaq aqetzun e ul miltz’uj.
- A in tq’uma’n k’loj xjal in chi onin kyi’jnoqen xjal (OIM), ti’jxi’ Paxil, a tnom te San Marcos a nin tnom ju nim pwaq xjal in ul kanin mo qa in tzaj q’o’n toj kytanomme’xh. A qe t-xjalil tnom a nimqe’ qya in chi xq’uqin kyi’j xjal in chi najan toj kyja.
Nim qe qya mo xu’j iku’ te Felipa, Celia kyuk’i’l jwe titz’in. Tib’ajxitzun in b’aj toj ja lu a qe’ “qya mo xu’j kyjunalx” nimjun tzalajb’il at kyxol. Kyxol txqan tal txin mo tal q’a, tkyaqil qale in chi b’a yaqin mo qa in chi saqchan. A te tkyaqil q’ij tu’nmi all qe kyman jun ttxolil chwinqlal ja tu’mel ma chi naq’et qe’ k’wal toj ttxolil chwinqlal lu.
Nti’ aq’untl
Qa ati jun ojtzqilte tnom Malacatán iku’ kyse’n toj tq’ob’ , a jun xjal in ok tb’i Ambrosio López, jun ichan mo xinaq te 59 tab’q’i in tq’uma’n qa jun xjal “aj aq’unal twitz tx’otx’”. Aj ttzaj wanq’ij jaku’ mo qa in el ti’n txhmo’l ex mi in tzaj txob’il te q’ij mo kyeq.
Tojtzqi’nxi’xte tnom tojxi’x jun b’a’n qu’n qochiwt qa toj tmij monik’jan tchwinqlal atok kyxol k’lojxjal aj aq’unal twitz tx’otx’, jun k’loj xjal jaw kyb’uyi’n kyib’ naq tu’n tpaj jun il tib’aj tx’otx’ tzajni anq’i’n ojtxi’, qajlo nik’jan sigl.
A qe tman ex aqe’ tchman Ambrosio kub’ kychwinqlali’n jun nim mya b’a’n tu’n tpaj el alq’a’n kytx’otx’ tzaj q’o’n tej toj miltz’ub’il chwinqlal kyxol ajpaxil (1944-1954). A tpon b’aj tqanil chwinqlal lu, tu’n tpaj toj jun q’oj tx’ixpub’il chjo’n twi’ tu’n Estados Unidos, jun majx kyej techlal toj kychwinqlal tu’n tpaj e b’aj etz lajo’n toj kytx’otx’ te tkyaqil.
Kyeqe’ xjal aj aq’unal twitz tx’otx’, tu’n kynajan nti’x kytx’otx’ mya’ naq o’kxju nti’ kanb’ab’il kypwaq, qu’n ax juntil nti’ kywa aj txi’ ab’q’i. a b’aj toj ab’q’i kyejni a tpakb’alil qa a tnom te San Marcos ati tpakb’alil qa jun tzton ex wuqk’al laj tal txin ex tal q’a nti’ tipumal kyxmila atzun toj ab’q’i lajo’n qu’n ma chi b’ant winqi’n jwe’ k’al,
“Aqeye tzaqpi’n qoye”, in b’aj tq’uma’n Ambrosio. Toj juntil ab’q’i, ate’ xjal lu kub’ t.ximi’n ex ik’b’et toj ttanom. Tnejil axtzu México, toj tnomlu mya’ nimtoq in tkanb’an naq 10 pes (US$0.50) tu’n tuxpet mukyin. Jum tpon toj tnom te Estados Unidos naqtzun aju jum tanjtzaj anjsa’n ti’j. A te b’aj ti’j, kub’jpu’n oxe q’ij ex tuky’i’l lajuj tzton pwaq Q10 tzton (US$500) a xi’ tchjo’n te iqb’il te. Aj tjaw miltz’et ik in ela te twi’ tk’u’j te kab’laj kab’ k’al q’ij aq’untl te aq’unal twitz tx’otx’ jasol twitz tx’otx’ tjaq’ tq’ob’ qman q’ij.
Q40 (US$5) atzun chojb’il twi’ kyk’u’j aq’unalju iku’ kse’n te Ambrosio mo qa Celia Gómez, in tzaj q’o’n kyu’n qe ajq’inun kyxol. Mi in kanin te pwaq lu tu’n kywan qe xjal toj kyja. Extzun juntil tu’mel mixti’ juntil tu’mel tu’n tkanet jun tb’anl aq’untl.
A jun tu’mel ma kanet kyu’n a tu’n kyk’ayin ti’j kyaq’unb’en xjal te mexico, aqe’ aq’unb’en lu in chi oktzaj toj tnom toj ewaj, Toj ab’q’i 2020 a kanb’ab’ilchwinqlal lu kub’ maqo’n tu’n tpaj xlem yab’il. Nimqe’ xjal ilti’j kub’ kynumb’an kyaq’un te k’ayil, aju tal kyaq’un in b’aj ojtxi’. Alkye qe’ nim ma chi kub’yajti aqe’ xjal in chi k’ayin wab’j kye qe’ xjal naq in chi ik’ anj.
Xlem yab’il, chwinqlal ex oqen xjal
A te xlem yab’il najchaq atiya tu’n tkub’ naj. Toj t-xjawil junio te ab’q’i 2021, ate tnom te Malacatán a tpakb’al yab’ a te jun tzton kyaj k’al yab’qe ex kab’ k’al o kyimni tu’n yab’il Covid-19 atzunte tnom lu atok toj kyeq tpakb’all yab’il.
Tib’ajxi tzun xlem yab’il lu, a qe’ t.xjalil tnom te Malacatán, ikxju’ kse’n tojjuntil tnom toj nin tnm te Twitz Paxil, a tka’yink niku’jmi in chi xob’ te yab’il ex te kamek intzaj tu’n Covid-19. Ex ape in kyq’uma’n qe oklenj te ka’yil chwinqlal mo ka’yil yab’il te toj tnom mi in xi’nmoksla’n qa ati yab’il xlem tx’a’k. A nti’ tpakb’alil ttxolil yab’il in jaw b’yan te se’nxlo ex te tzib’aj mixti’ mo qa nti’ maqb’il atok in i’ qka’yi’n tojile b’e ex tal b’e te tnom lu.
Alkye juntil xlem yab’il mi in okxi’x q’o’n toj tajlal a te VIH. A tnom te Malacatán a tkyaji’n tnom ju te tkyaqil ttx’otx’ Paxil nimqe’ yab’ ma b’ajtzaj kyiqi’n. Tu’n tb’ant tka’yi’t kab’e xlem yab’il ex tuk’i’ll tqanil kanq’ib’il 90 tzton xjal naq tal oxe tq’ob’ ja q’anb’il, oxe ajq’anil, o’lajuj onil ajq’anil ex wuqk’al laj tq’ob’ ajonil ajq’anil.
Txolxtzunju yajtib’il yab’il, aqe’ il tu’n tkanet aq’untl toj tnom te Malacatán ma jaw ch’iy ex atqe nim xjal ma chi ex oq toj tnom te Mexico jayol aq’untl tib’ajxi xob’il tu’nttzaj kyqi’n yab’il. Kyxol qe’ xjal ma chi ex jayol kyaq’un ati ttxu Yasmín Adriana Martín, jun tal txin te lajuj ab’q’i ex axjunte in najan toj tja qtxu Felipa.
Ojelo tzikx ch’i’n anb’il tib’aj jun ab’q’i, te Yasmín kyej q’o’n xq’uqil kye kab’e tanub’ ex tka’yb’itz ttxu naye mo qa tya a Felipa. Atzun te ttxu, te kab’ k’al ab’q’i, o’kx tkub’ sikti tu’n tjayontzaj aq’untl tu’ntzun tpaj lu kub’ tximi’n tu’n txi’ Tapachula, tnom te México, ja tu’mel in aq’unan te b’inchal aq’untl toj ja. Jun maj toj jun xjaw in ik’tzaj tib’aj a’ Suchiate naqx tu’n tul ka’yilkye tal txin ex tu’n tkyej tq’o’n ch’i’n tal kypwaq atzun nik’jantil te k’a’chb’il kye in chi najajn junx kyuk’i’l..
“Aj nch’iye a waje tu’n txi’ wonine nnaniye tu’nwittzulo tkub’ ten ja” in kub’ t-ximi’n Yasmin. Toj t-xim extzun tal b’o’tz a tu’n ttx’ixpet ttchwinqlal tnana toj tnom te Mexico tu’ntzun a kaq’unal te k’a’chb’il kye toj tja. A twitz tal txin lu in tx’ixpuj aj ttzaj tq’uma’n qa mi in chi najan junx ex in tzaj tq’uma’n qa najchaq mo qa leq’ch in najan ttxu.
Jun xnaq’tzb’il tib’aj oqen xjal, b’inchan tu’n Oxfam, in tq’uma’n qa a qe qya mo xu’j in chi ik’ b’et toj jun tnom nqayin tky’itz kyja mikxa’ kse’n kye ichan mo xinaq. Alkyeqe’ in chi ik’ b’et toj naqach te tnom te México jaku b’ant tu’n kyten nqayin kyk’itz txjalil naqtzun aju naq ch’i’n twi’ kyk’u’jex toj pesi’n atzun te pwaq lu mya’ nim tq’ob’ kyse’n te kyisal.
Yib’ajxi a tnana Yasmin in aqunan tu’n kywan txjalil, a qe’ tal txin ate toj tnom te Paxil naq o’kx ati kye a tal kywa, a tal kyk’wa ex kychi’ chenaq’ te tkyaqil q’ij atzun twi’ junjuntil kyti’xti mi in kyej tu’n kyxi’ toj ja xnaq’tzb’il mo qa toj q’anb’il. Te Yasmin in najan toj jun ja a toj te tx’otx’, nti’ txaqb’il xhtilsab’il atzun toj twi’ te k’uxb’il ex naq jun kytz’alb’il.
Junxi’til te ttxolil tchwinqlal Emily Ramírez, te 10 ab’q’i. A ttata in najan toj tnon te Los Angeles ma lo b’ant winqi’n ab’q’i; inxhaqlo in b’isin ti’j naqtzun aju qa mi sul tsama’ntil pwaq toj kajloji’nchaq te txin Emily mlaylo jaku’ b’ant tu’m tkub’ tik’sa’n tq’ij tab’q’i, chinob’, oyaj, txokenj ex qe’ tkotz.
Atzuntl te txin Yasmin, ma q’incha’lin te tx’ixpub’il te tja. A tja jun nin ja atz tkub’a toj tnik’ajchaqil tnom te Malacatán, tok jun nin tjpel twitz ex atzun twi’ tpen a tnana ma kub’ tq’o’n jun tk’a’xh k’ayb’il ttx’aqi’n i’jb’aj, jun tk’a’xh in tzaj sama’n tu’n tchmil atzu Estados Unidos. A qe i’jb’aj, qe’ xajab’j ex ti’chaq atiyile te junjun xjal in najan toj tja.
Te txin Emily nimxi’x ju taj tu’n twan chib’j tutzun tpaj q’achq’alok in ku’x tb’inchan. A qetzun tal kab’e ttx’yan a kywaju nim kaj ti’j a “ek’ pinulito”, jun ch’olol ek’ mya’ nim twi’. Aqe’ tzun ja t-xjal Yasmin milay b’ant tu’n txi’ kyb’incha’n ttxolil kychwinqlal iku’..
Aqe’ kab’e tal txin lu naq ch’in kyxol ja tu’mel in chi najan naqtzun aju junxi’xhaq ttxolil kychwinqlal.
A qloj ttxolil chwiqlal tuky’i’l xnaq’tzb’il
Ma b’ant jte’lo ab’q’ilo, te Celia mi in b’ajtil tk’u’j tu’n tpaj mixhti mo nti’ at tchmil tk’itz ex mi in kub’ t-ximi’n ti’wtlo xb’aj naqwit mi xkub’ naj tchmil. Ma kane toj twitz qa ate’ chwinqlal ilti’j tu’n txi’ tlajo’n tb’e ex ma qe tk’u’j qa a ok kyk’achil kye xjal in chi najan tuk’i’l toj tnom te Paxil. Tu’n tal kab’ k’al pwaq in kanb’et tu’n toj q’ij ma tz’el tnik’ ti’j qa mi in kaninxi’x tu’n kanq’in mixtzunyate tu’n tb’ant tchjet iqb’ilte tu’n tpon toj tnom te Estados Unidos.
A te chojb’il tu’n tb’ant kyk’x a in ela Q10 tzton mo qa Q15 tzton. “aqeye mi in qo kanine tu’n tb’uyit ali’xju medi lu toj oxe xjaw. Ximinxpeya jtoj jaku’ b’ant tu’n tb’aj b’uyit tkyaqil medi lu tu’n tb’ant nxi b’ete”, in b’isin aj ttzaj tq’uma’n.
Aj tb’aj qximi’n ma txi’ tz’anq’in wajxaq ab’q’i, ate chwinqlal toj tnom te Malacatán mya’ tb’anil te nim kuwil iqi’n tu’n. “Ate tzalu mixti’ qe’ xhtilin q’aq’, aqeyetzalu b’a’n prim in qo jaw we’ye extzun a qtxaqb’ile a kandel. Ate tzalu mixti’ in b’et te a’ toj tub’ tu’n tpon ja, tzalu tz’inin te o’nb’il tu’n te wi’xin extzun chjonte te Qajawil in kub’ jb’al qu’n a in kub’ qb’uyinjuye te ta’l qk’wa’ye” in tzaj ttx’olb’a’n te Celia.
Jun ti’xtimya kuw naqx tu’n tok tipumal jun txil yolb’il tu’tzun tb’ant qyolin toj txilyolb’il, jun kuw b’inchab’il ttxolil. Tzmaxtz in el qe tojxi’x tnom, tkyaqil q’ijin chi ul qe xkotz b’uyil kye txil yolb’il extzun in ok kyq’o’n tipumal tu’n jwe’ kyisal. Junjuntil xjal in chi aq’unan ikxju inok kyq’o’n tipumal yolb’il ex junjuntil ti’xti’ tu’n motor in chi yukchi tu’n chewa q’aq’.
Toj xjaw te enero te ab’q’i 2021, te Felipa, Celia ex jte’til xjal qapelo ch’ixma junk’al laj tzton xjal te oxk’al waqlajuj kojb’il te nin tnom te Malacatán, in chi njan mimxti’ kytxaqb’il q’aq’. A q’olte mo qa k’ayilte txaqb’il q’aq’ (DEOCSA) oje kub’ tyupi’n tqan qu’n a in tq’uma’n qa na’mx kychojin xjal extzun nim qe xjal in el kyi’n kyq’aq’ toj alq’a’n.
A te il lu jun nin ilte chi ju Guillermo Díaz, jun xjal elni q’i’n ttxaqb’il. A qe qxjalil, chi ju, mi in chi qaninkye kytxaqb’il naq oyaj, a te in kyqaninju jun chojb’il toj tnik’alti’j aju jte’ ma b’aj kyu’n. A in kyla’jin jte’ xjal tej tkub’ kyximi’n tu’n mlay chi chojin kytxaqb’il a ju tu’n tpaj jaw ch’iysa’n twi’ in ul toj kyrecib’.
A te il lu in b’aj toj tkyaqil twitz tx’otx’ te tnom te Paxil atzun qike ajwi’xinil naqx ateqeku’ mi in okx kyq’o’n kyib’ toj il. O’kx te k’loj oklenj kib’aj xjal xi’ tlajo’n jun b’ajsab’il tib’aj k’ayilte txaqb’il tu’n tok tq’o’n junmajtil txaqb’il, Naqtzun ate toj tnom te twitz Paxil jun xtisb’il iku lu jakulo tzik’ kab’ oxe ab’q’i tu’n tetz toj xhtilin mo qa tu’n tkanb’et.
In b’ajxi te il ate’ toj q’ij tal ch’i’n toj kywitz qe xjal in chi najan toj tnom te Malacatán tu’n tpaj mixti te txaqb’il q’aq’,in chi kub’ kyxhe aj ttzaj qaq te qale, naqtzun in chi kub’ ten aj ttzaj kywatl. Mixti’ txaqb’il q’aq’ mlayx b’ant tu’n kyxnaq’tzan kyib’ k’wal toj paqanil tu’n tpaj xlem yab’il.
Q’uqli tib’aj tq’a’jtz ate ajxnaq’tzal, Vilma Johana López, wu’xinil te ja xnaq’tzb’il te kojb’il La Democracia, in tzaj ttx’olb’a’n qa aqe’ tal txin mo tal q’a naq tal jun pixh at tu’mel tu’n tok tlak’b’a’n tib’ ti’j paqanil tu’n tb’ant tq’in xnaqtzab’il tu’n txi’tsama’n taq’untoj paqanill mo qa tu’ t-xi’ tsama’n taq’un toj watsap. A te toj ab’q’i in b’aj, chi ju, winqi’n k’wal ma tz’etz kyi’n kyib’ toj ja xnaq’tzb’il kyxol winqi’n o’laj k’al jwe ajxnaq’tzanjtz..
Mya’ nim in xi’ kyb’eti’n, toj tjunalx ja xnaq’tzb’il kye tal txin, nqayin tk’itz ja in chi k’ab’j txkup ex xjal in ok tq’o’n te ajxnaq’txal ajwi’xinil Claudia Hernández tipumal tu’n kyten qe’ ajxnaq’tzanjtza.
“ilti’j tu’n qxiye kyjayile junjun k’wal tu’n kyxi’ onit qe’ tal txin. Toj anb’il lu in che’x onit qe’ k’wal tu’n tokx kyaq’un qu’n ate’ junjun manb’aj ex txub’aj mi in b’ant kyu’jin”, intzaj ttx’ob’an Claudia ma b’ant kab’lajuj ab’q’i tu’n taq’unan te wi’xinil toj ja xnaq’tzb’il.
Toj kol ja xnaq’tzb’il, in tzaj tq’uma’n wi’xin, atlo kab’ k’al ajxnaq’tzanjtz tal txin. Kyxoltzun lu naqlo junk’al laj in chi ok toj xnaq’tzb’il toj paqanil aqetzun jte’til nti’ kytxil yolb’il, kytxaqb’il ex paqanil.
A in tq’uma’n ninja q’il twitz aq’untl kye ajxnaq’tzanjtz, toj tnom lu naq wuq kyxol lajuj tal txin mo talq’a at kab’q’i tu’n kyxnaq’tzan kyib’ in chi xnaq’tzan naqtzun aju nimqe’ o’kx in etz b’aji kyu’n a tnejil kol xnaq’tzb’il. Toj tnom te Malacatán ayile in b’a’j qa aqe’ k’wal na’m tpon kyab’q’i in chi xnaq’tzankyib’ ex in chi aq’unan q’ol xhtilsab’il ti’j xjab’j, in chi k’ayin toj k’wik moqa in chi k’ayin txolile ja ex a juntl kyaq’un toj kyja xjal.
Ate na’mtoq tul xlem yab’il, a te’ wi’xinil te ja xnaq’tzb’il nimtoq te taq’un qu’n ilti’jtoq tu’n txi’ tx’olb’et kye k’wal aju’ ttaq’uxil qama chi ik’ b’et toj juntil tnom. B’i’n mo qa in kane toj kywitz wixinil te ja xnaq’tzb’il qa a juntil kyaq’un: tu’n txi’ tx’olb’et kye k’wal aju’ mya’ b’a’n ajkyik’ b’et. In chi kane ti’j qa a kajb’il tu’n kyxi’toj juntil tnom kanb’al kychwinqlal. In chi q’o’n la’j mo yol naqtzun aju mya’ txu’nku’ in ok toj kywi’. A nim tipumal a tu’n kypon tky’itz kywitze’l.
Toj ja xnaq’tzb’il kye tal q’a tok tb’i “15 de septiembre”, a junab’i kab’e k’wal ajxnaq’tzanjtz te jwe’ kol eik’ b’et tu’n kypon tky’itz kywitze’l. B’i’n kyu’n a ttaq’uxil, kub’ kyi’n kyb’e ex jum itz’qe’x ex tb’anil kyten kypon.
Mixjun ponb’aj tqanil kyxnaq’tzb’il kyse’n kye jte’til kuk’i’l naqtzun aju’ o’kx tkub’ qe ky’u’j tu’n tpaj tzaj kysama’n jte’ pwaq te tzalajb’il pon b’aj kyu’n kyuk’i’l. “Mixpetzun jon q’o’ntzte anb’il tu’n tkub’ b’inchet jun tzalajb’il,: Q’aye, tu’n tkub’ kytzalajb’e’ne,lu ch’i’n kypwaqe”, in tzaj tla’ji’n Victor Garcia., a wi’xinil te ja xnaq’tzb’il iq’i’n mo atok tb’i ti’j exin jaw ti’n tib’ tu’n tpaj atoj jun txhey tok tsu’n tnom te Estados Unidos.
In tzaj qe jun majtil ttxolil
Toj kojb’il atok tb’i Ebenezer, ati txol tq’ob’ Celia Gómez in oq’ jun tal ne’xh te kab’e ab’q’i. A tal b’o’tz mo qa ne’xhxi’x. Ma toq b’ant kyaje ab’q’i tkub’len tzpet mo tkub’len naj Juan Carlos, ok tojtzqin jun xjal ex e ul kab’e tal tuky’i’l.
Jaw tzalaj tej tqen tal ne’xh tu’n toq’, te Celia jumtkub’ ti’n b’e toj tb’eyil tja tlib’ qya mo xu’j, atz atoka toj kojb’il a tb’i San Juan Miramar.
O’kx txi’ jayol jun ilb’ilal, mo qa jun nab’il te tchmil aju’ kyejni tz’aq.
Inxhaqlo a ttxolil tchwinqlal qtxu Celia, a te qya lu in kub’ ten yolil tojxi’x jun tb’anil mya in q’ojin twitz. Lu in ku’x tjyo’n toj txqan kax , tz’inin jun ilb’ilal in kanet tu’n, jun xb’alin, jun tqan tuj mo qa jun techlal q aoje tenxi’ tchmil. Te nab’il o’kx kab’e tk’wal; Kevin te o’lajuj ab’q’i, ex Miqueas te kyajlajuj.
A te Kevin in tzaj tna’n tojxi’x jun tzalajb’il atzunte Miqueas atix ch’i’n mya b’a’n toj tanmi ti’j.
“A te k’wal la; in tzaj tq’uma’n weye qa a ttata ma txi’ jun plajtil qu’n tajb’il, ate tzalu ma’witnalo qo wante inxhaq muqin tuk’i’l atz’in, ma’witlo qo wante. B’inwitlo qu’ne qa ati qtatiye. Atzunte ja’lin mi b’i’n qa itz’ mo kyimni qtatiye” chite Celia tib’aj t-xim Miqueas mo qa Miky, a tb’i atok te ne’xhsab’ilte.
Atzuntil te, Kevin atix ch’i’ntl tk’u’j ex toj twitz qa jaku’ tz’ok tka’yi’njun majtil. “A we nimin wal in xi’ tma’n te: Mixti’ witz’in, mi kub’ qnajsa’n jun tb’anil xim qu’n alkye q’ij mo qa alkye tyemp ok k’okyil qka’yin jun majtil te twitz qtata, b’intil wu’ne, qu’n a wanmiye in tzaj q’umante, qa ate tal qtata itz’xte, in kub’ nnane”, chiju, naqtzun aju in tzaj t-xob’il qu’n a tal in kub’ tk’un jun mya ax xim.
Alkyete juntil t-xob’il aju kyib’aj tal ku’lo tzul kanin wo’yaj toj kychwinqlal mo qa jaku chi kub’ yajti toj meb’ayil. Qu’mtzun aj tul kanin tch’inib’il kywa, te Celia in kyej ttzaqpi’n twa naqx tu’n kywan tal. Aj qkub’ ten ximilte mo qa aj qkane ti’j “ikxte txub’aj in xi’ tb’incha’n”.
Tojtzun nin meb’ayil, toj tkuwlal tu’n kypon kanin toj ja xnaq’tzb’il, ax juntil mixti ch’inaq ti’xti ex mixti’ aq’untl, tu’n kych’iy kab’e k’wal toj tnom te Malacatán nintz q’an kuw tu’n kyanq’i’n tu’n qya Celia.
Tib’ajxi’ tzuntlo il kin b’aj a in xi’ ka’yint mlay kub’ naj toj kojb’il. Jun techlal, jun mya kuw a qe’ iqil sich’k’ul toj ewaj ch’inaq kychmet, naqx tu’n tpaj a b’ajsab’il il in xi’ qb’i’n qa jun 75% te b’iyb’en mo te jun mya b’a’n in b’aji toj kojb’il, kyi’j qe k’wal na’m tjapon kyab’q’i; mo qa a tnom te Malacatán jun tb’anil tnom ja tu’mel in chi b’aj yajin qya mo xu’j in chi ok te xjowelal. Toj nin tnomte San Marcos toj b’eljuj ab’q’i ma chi kub’ naj wuq lajuj k’al jun tal k’wal ma chi kub’ naj kyxol tzun lu lajk’al wuq tal txinqe’.
A in b’aj toj kytamon in ex toj kyxim ex toj kychwinqlal tal txin ex tal q’a, in tzaj ttx’olb’a’n Sofia Figueroa, jun ajq’anil xpich’il wib’aj nim tojtzqi’n tib’aj oqen xjal ex kyib’aj k’wal. “kojtzqi’n qa o’kx jun tu’melju tu’n tkanet kypwaq a tu’n kyik’ oq mo qa tu’n kypon toj nin tnom te Estados Unidos tu’ntzun txi’ kaq’unan ti’xti txixi, ex mi in xi’ kyximi’n a chojb’il tzul kyib’aj”, chiju.
Luqe in chi ch’iyxi ex tzun in xi’ kyka’yi’n tu’me’l se’n tu’n tik’ tna’l taqu’n xhikyeja tzaqpi’n, naq kyjunalx ex in ok kyq’o’n te kypaj a sik’ b’et kytata mo qa jun xjal toj kyja.Tu’ntzun in b’aj lu awit kajb’il tu’n kych’iy te ojqelx tu’ntzun tb’ant kyik’ b’et. “jun b’isb’ajil xim ti’j kyb’ajil te najchi’j. in kub’ kyximi’n: ilti’j tu’n nxi’ye aq’unal tu’n tkanb’et npwaqe. Mi in che’x kye tu’n tten tb’anil kychwinqlal qu’n aqe’ in che’x aj kypon ex kuw te kychwinqlal ex jun mya b’a’n” chi te Figueroa.
Atzunte Micky mixjun in kanexi’x toj twitz tu’n tik’ b’et. Te tzaq’web’il te xjel in xi’ b’inchet jun kymojx in tzaj ttzaq’we’n qa mlay. “Nim waje ti’j najb’il tzalu qu’n tal nak’li”, chiju. Mixjun in tzaq’wixi’x naqtzun aju b’a’n yaqin. Tu’n tpaj a nimin kyxolqetlu k’wal aju tyaq nim toklen in ok q’o’n kyuntlu txqantil k’wal. Extzun injaw tze’n tu’n tpaj nim yaqin ex in el tze’ ti’j.
Atzuntl te tal q’a Kevin, mo Micky mixjun inku’x tk’u’n qa taj tu’n tok tka’yin ttata. Junjun maj oje mo qa in xi’ tma’n te Celia qa b’a’n te kyten iku’ kse’n kten ja’lin, mixti’ kytata, qu’n toj jun nak’b’il in chi najana extzun matxina ch’iy.
Ma toq tzik’ jte taqk’lan anb’il in anjtzaj ti’jtk’u’j. In kub’ t-ximi’n qajpelo mya’xix taq’uxte xim tu’n txi’ oq toj tnom te Estados Unidos jaku’lo kub’ tajqo’n tk’a’yb’il te pan qu’n nimxi’x taj ti’j pan.
A oqen k’wal
Ma b’ant jun ab’q’i, te Micky in xi’ toj ja xnaq’tzb’il tojxi’x jun tb’anil. Naqtzun aju toj ja xnaq’tzb’il Ebenezer ma chi kub’ tenb’a’n xnaq’tzab’il atzun ja xnaq’tzb’il oje kyej leb’i’n tu’n tpaj xlem yab’il. Qa tzulo ma miltz’uj jun majtil xnaq’tzb’il tojxi’x jun tb’anil, ate q’a ok k’anjil ti’j, inxhaqlo naq b’ajsalte tnejil kol xnaq’tzb’il.
Tzun te Kevin, a titz’in, mlay jaku’ b’ant qu’n kyej ttzaqpi’n te ja xnaq’tzb’il naq tu’n tpaj tu’n tpon tqanil chwinqlal mo qa tu’n tk’a’chin inxhaq mya tab’q’i. Tej tel oxlajuj ab’q’i, chi te Celia, a Kevin jun kymojx ok te ichin, qu’n o’kx ttzyet txi’ toj kuw chwinqlal tu’n tik’x tib’aj a’ tu’n tpon toj tnom te Mexico tu’n tb’ant taq’unan ex tu’n tmiltz’uj ti’j tuk’i’l pwaq q’olte te tnana.
”A aq’untl mo tz’ok q’on te ichin”, chi te Celia.
Tej telku’ qe a te, Kevin in ik’x jun plajtil ajtzun tb’aj oxe q’ij in miltz’uj tuk’i’lch’i’n pwaq. Atzunte ja’lin atitil taq’un toj jun b’inchb’il pan toj tnom te Tapachula (akuxi’xju a tk’a’yb’il inxi’x witzk’an tu’n tkub’ tq’o’n Micky). Textzun tej anb’il lu a tal k’wal atok te jun tij ichin in aq’unan toj q’ij lunes ex in pon b’aj taq’un viernes in miltz’uj ti’j toj sáb’ado toj tnom te Paxil, in kyej tq’o’n laj k’al pwaq a in kanb’et tu’n ex jum in miltz’uj ti’j toj taq’un toj q’ij domink te qale.
Tkyaqil q’ij te domingo, a te Celia mo qa junjun majtil a qtxu Felipa, in che’x wab’il te Kevin toj b’e. Ajtzun tpon ttzi a’ in ok tb’i Suchiate in xi’ kychjo’n winqi’n kyisal tu’n tb’ant tik’x jun plajtil tib’aj jun iqb’il tib’aj a’, a lu b’incha’n khu’n tz’lan ex se’w yant kye xkotz. A te Kevin tuk’i’l tnana in xi’ kychjo’n jun ju lo ex in chi kub’san te qajawil tu’mix chi kutz q’in toj qu’n mixti’ kypwaq tu’n tetz toj xhtilin a xb’aj kyi’j kywitz oklenj.
“Ati jun jun maj in tzaj nb’ise ti’j qu’mtzun in chinxe wab’ilte, qu’n a kyuk’i’l qe xq’uqil nqach in tzaj qb’is yajtzun q ama tzyet, atzulotzu k’wela tzyu’n ex jpu’n naqpe kyximinxe tojxilo kab’e xjaw ma tzaj tzaqpi’na”, chi te Celia. Naq tzun aju, chi in jaw tq’uma’n, inxi’x tzalaj qu’n a tal in kanb’an pwaq exqu’n a toj tnom lu in tzaj q’o’n twa.
A te kytata kub’ naj tik’lenxi b’et toj kytanom, te Mickey ex Kevin ma kub’ kyximi’n tu’n txi’ kyb’incha’n ikxu’ kyse’n xb’ajte kytata.
“kytzajlen toj kyb’o’tzil a te ma kane toj kywitz a ju’ tu’n ketz toj meb’ayil ex tu’n tten kypwaq ex tu’n tten ch’in kyq’inumal a tu’n tb’anju a ok chi ik’il b’et”, chi te Úrsula Roldán, wi’xinil te ja aq’unb’il te xpich’b’il ex ximib’il chwinqlal tib’aj Dinámicas Glob’ales ex Territoriales te nin ja xnaq’tzb’il Rafael Landívar. Ex in xi’ kyb’inchan tib’ajxi’ kyxob’il ex tib’ajil jaku tzul tz’aq kyib’aj aj kypon toj nqach mo qa aqe’il ate’ toj nqach.
Inxhaqlo ti’ ma b’aj qe chi chiju qu’n a kyximju tu’n tkub’ ti’j tb’anil chwinqlal, a kajb’ilju kye twitz ax chi kub’il ten yolte kyime’n toj tnom te Paxil. “A in b’aji toj chwinqlal tu’n xlem yab’il, aj kyex b’et qe’ xjal qu’n a kyxim okyix qo kymil: ikx kyb’ajil ok qoqe kymil ate yolju qoqe ex b’et jyol qchwinqlal”, in b’aj tq’uma’n Roldán.
Atzuntil te Kevin junxi’til te t-xim, jun xim nimxi’x toklen mya te tu’n tik’x toj jun plajtil naqx tu’n tpaj aq’untl ex pwaq. A te ttzalajb’il qa aj tch’iy ok kyxe’l toj kytanom mexh jayolte ttata inxhaq tjaq’ile ab’j chiju”.
A te Celia taj te tu’n txi’ tonin naq tu’n tjlajin, naqtzun aju aj t-xi’ t-ximin naqpe tu’n tik’x jun tb’anil chwinqlal qa lay b’ant tchjet kyu’n qu’n naqpe chojb’ilte xjal ok kyxe’l q’inte, naqpe kyximinxe pene in kanet twi’ kwa mixtzunyate chojb’ilte “coyot”.
Tojxi’ tuja te ja nim in chi najan, a kyja qya mo xu’j, te Celia nim in ximim mo in witzk’an tu’n tten jun tja teku ex tu’n tten junx kyuk’i’l tal. Ati junjuntl q’ij in kub’ t-ximi’n tu’n tmiltz’uj Juan Carlos.
“Ati jun jun q’ij in kub’ nximine qa itz’xte nchmile ajtzun yajxitil in ul julk’aj toj nwiye qa ojtxi’ txilen b’et extzun te ab’q’i in b’et ex tz’inin ch’in tpakb’al. Naqwit ma nb’iye q ama kyim inxhaqwitlo ati jun tmb’il ja tu’mel tu’n nxi’ye oq’il”, in tzaj tq’uma’n.
Atzuntil te tnana in yolin, q’uqli tib’aj jun wab’il, tzyu’nqe tze tz’ib’ uk’sab’il tu’n, atzunte Micky in witzk’an tojxte txim. In kub’ tb’incha’n jun ilb’ilal tib’aj tnom te Estados Unidos: jun k’loj ja nimaq chaq, ja tu’mel a te tja nim q’incha’l kyxol qe’ txqantil. Nqayin tky’itz in kub’ tb’inha’n jun tk’a’yb’il pan, a tchwinqlal te najchi’j.
